Co rozumie się przez przedłużony dzień roboczy?

Przedłużone dni robocze wiążą się z planami (harmonogramami) pracy charakteryzującymi się dłuższymi niż normalne dniami roboczymi. Jednakże nie ma zgody co do długości przedłużonego dnia pracy. Niektóre źródła podają, że jest to czas między ósmą a dwunastą godziną pracy, inne zaś utrzymują, że określenie to ma zastosowanie tylko wtedy, kiedy dniówki są dłuższe niż 12 godzin.
Zazwyczaj osoby pracujące według planów (harmonogramów) o przedłużonych dniach roboczych pracują mniej niż 5 dni w tygodniu. Gdy tradycyjny tydzień roboczy, trwający od 36 do 40 godzin, jest ograniczony do 3 albo 4 dni, liczba kolejnych przepracowanych dni zmniejsza się, a liczba kolejnych dni wolnych od pracy zwiększa się. Nie zawsze tak jest, dlatego praca zgodnie z programem (harmonogramem) o przedłużonych dniach roboczych nie oznacza automatycznie tego samego, co praca w systemie skondensowanego (skróconego) tygodnia roboczego.

Jakie są najważniejsze zalety i wady przedłużonych dni roboczych?

Plany (harmonogramy) pracy są ważne zarówno dla organizacji (przedsiębiorstwa) jak i dla zatrudnionych. Wpływają one na zdrowie pracownika, jego bezpieczeństwo, życie rodzinne i społeczne. W wielu szpitalach, przedsiębiorstwach przemysłowych, transportowych, zakładach górniczych i biurach wprowadza się przedłużony dzień roboczy, wychodząc z założenia, że oferuje on pewne korzyści. Jednakże decyzja dotycząca ustanowienia dłuższych dniówek roboczych (do 12 godzin i więcej) nie powinna być podejmowana pochopnie. Prowadzone na ten temat studia nie dostarczają przekonujących argumentów za podjęciem ostatecznych decyzji na korzyść wprowadzenia przedłużonych dniówek roboczych albo przeciw. W tabeli zestawiono przykłady „za” i „przeciw” w odniesieniu do tego zagadnienia.

Co powinniśmy wiedzieć o „zmęczeniu”?

Zmęczenie jest informacją (sygnałem) dla organizmu, że konieczny jest odpoczynek. Nie jest ono problemem, gdy dana osoba może odpoczywać i odpoczywa. Jednakże, jeżeli odpoczynek nie jest możliwy, zmęczenie może narastać, aż staje się nie do zniesienia. Symptomy zmęczenia różnią się u poszczególnych osób i zależą od stopnia zmęczenia lub braku snu. Należą do nich:

• znużenie
• senność
• drażliwość (nerwowość)
• obniżona czujność, koncentracja, zdolność pamiętania
• brak motywacji
• zwiększona skłonność do chorób
• depresja
• ból głowy
• zawroty głowy (roztargnienie)
• utrata apetytu i problemy trawienne.

Wiele okoliczności może prowadzić do zmęczenia. Na przykład, zmęczenie wynikające z długich okresów pracy i krótszego czasu między dniówkami roboczymi jest istotnym problemem dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników zatrudnionych w systemie o przedłużonych dniach roboczych. Niektórzy naukowcy donoszą, że często przedłużony dzień roboczy jest bardziej męczący niż ośmiogodzinny dzień pracy. Ponadto twierdzą, że pracownicy są tak zmęczeni pod koniec 10- albo 12-godzinnego dnia roboczego, iż narażają swoje zdrowie jak również bezpieczeństwo innych pracowników na stanowiskach pracy.
Z różnych badań wynika również, że plan (harmonogram) pracy przewidujący ośmiogodzinny dzień roboczy wiąże się ze zmęczeniem, w szczególności wówczas, gdy trzeba przepracować wiele kolejnych dniówek, a liczba kolejnych dni wolnych od pracy jest mała. Zaleta właściwie zaprojektowanego planu (harmonogramu) pracy o przedłużonym dniu roboczym w stosunku do planu (harmonogramu) pracy o ośmiogodzinnym dniu roboczym polega na tym, że wymaganych jest mniej kolejnych dniówek, a dłuższe okresy wolne od pracy między „tygodniami roboczymi” pozwalają na lepszy wypoczynek. Dłuższe okresy wolne od pracy mogą zrekompensować dłuższe dni robocze, jeżeli pracownik zachowuje zdrowy i regularny model snu.
Innym przedmiotem troski związanym z przedłużonym dniem roboczym jest to, że podczas tygodnia roboczego pracownicy mogą wykonywać tylko pracę, jeść i spać. Stwarza to dwa problemy. Po pierwsze, większość pracowników potrzebuje pewnego czasu na relaks po pracy, przed snem. Jeżeli między dniówkami jest przerwa wynosząca tylko dwanaście albo czternaście godzin, ten czas jest zredukowany. Po drugie, pracownicy posiadający innego typu zobowiązania, jak na przykład opiekę nad dzieckiem, mogą odczuwać przedłużony dzień pracy jako męczący, ponieważ wciąż mają zadania do wykonania, również po powrocie z pracy.
Wiele czynników w miejscu pracy wymaga wysiłku fizycznego i psychicznego, co wpływa na zdrowie, nastrój, wydajność, bezpieczeństwo i zmęczenie. Przykładami takich czynników są: organizacja pracy, oświetlenie, jakość powietrza i konstrukcja stanowiska pracy. Zredukowanie każdego źródła zmęczenia pomoże pracownikom uporać się z tymi wymaganiami związanymi z ich pracą, łącznie z planem (harmonogramem) pracy. Na przykład dobrze zaprojektowane narzędzia, dodatkowa przerwa na odpoczynek albo lepsze krzesło mogą pomóc w zredukowaniu obciążenia związanego z wykonywaną pracą.

Kwestie związane z „życiem społecznym”

Podstawowa zaleta harmonogramu z przedłużonym dniem roboczym polega na tym, że zapewnia on więcej kolejnych dni wolnych od pracy niż większość innych systemów pracy. Pozwala to na uzyskanie większej liczby dni wolnych dla rodziny i na inne zajęcia. Jednakże wadą jest to, że większa liczba godzin pracy skraca czas wolny w dni robocze. To może również wpłynąć na życie rodzinne i społeczne. Czy zaleta polegająca na dłuższych blokach czasu wolnego od pracy przeważy wadę, jaką jest krótszy czas wolny od pracy w dni robocze, i odwrotnie – nie jest sprawą jasną i zależy od indywidualnych przypadków.
Podstawowa zaleta harmonogramu z przedłużonym dniem roboczym polega na tym, że zapewnia on więcej kolejnych dni wolnych od pracy niż większość innych systemów pracy. Pozwala to na uzyskanie większej liczby dni wolnych dla rodziny i na inne zajęcia. Jednakże wadą jest to, że większa liczba godzin pracy skraca czas wolny w dni robocze. To może również wpłynąć na życie rodzinne i społeczne. Czy zaleta polegająca na dłuższych blokach czasu wolnego od pracy przeważy wadę, jaką jest krótszy czas wolny od pracy w dni robocze, i odwrotnie – nie jest sprawą jasną i zależy od indywidualnych przypadków.
Czas zużywany na przejazd do pracy i z pracy jest przez pracowników uważany za czas stracony. Przedłużony dzień roboczy oznacza mniej przejazdów – mniej czasu straconego i mniejsze koszty.

Problemy dotyczące bezpieczeństwa

Kwestią często występującą jest wpływ zmęczenia na wskaźniki wypadkowości i urazowości w miejscu pracy. Przedmiotem troski jest to, że większe zmęczenie może się przyczyniać do powstania wypadków. Jakkolwiek taka obawa wydaje się logiczna, nie można jej poprzeć wyraźnymi dowodami. Spośród nielicznych badań dotyczących wskaźników wypadkowości, niektóre wykazują wzrost wypadków, podczas gdy inne nie znajdują zmian w tych wskaźnikach. Jest rzeczą jasną, że wypadek zdarza się jako część procesu obejmującego kombinację czynników technicznych, środowiskowych i osobistych, związanych z zachowaniem się pracownika. Długość dnia roboczego odniesiona do poziomu zmęczenia pracownika jest tylko jednym z czynników, które należy rozpatrywać, analizując przyczyny zaistnienia wypadku. Poziomy zmęczenia nie są łatwe do zmierzenia albo określenia ilościowego, dlatego trudno jest wyszczególnić wpływ przedłużonego dnia roboczego na jakiekolwiek zmiany we wskaźnikach wypadkowości i urazowości.

Problemy dotyczące narażenia na zagrożenia fizyczne i chemiczne

Narażenie na zagrożenia fizyczne i chemiczne wiąże się zawsze z kwestią zdrowia i bezpieczeństwa. Gdy dzień roboczy jest przedłużony, należy dokonać ponownej oceny stopnia narażenia w celu zapewnienia, że nie zostały przekroczone dopuszczalne poziomy. Szczególną uwagę poświęca się narażeniu na działanie chemikaliów, hałas, wibracje i ekstremalne temperatury. Każda metoda określenia poziomu narażenia w odniesieniu do przedłużonego dnia roboczego powinna być stosowana roztropnie i pod kontrolą. Mogą być konieczne porady ekspertów celem określenia dopuszczalnego narażenia w stosunku do przedłużonego dnia roboczego. Należy również rozważyć właściwe i skuteczne użycie środków ochrony indywidualnej w ciągu przedłużonego dnia roboczego. Na przykład, ochronniki słuchu nie mogą zapewnić ochrony pracownikom, którzy uważają, że są one niewygodne i nie noszą ich wtedy, kiedy to jest konieczne. Komfort w ciągu całej zmiany roboczej jest ważny dla użytkownika sprzętu ochronnego.

Jakie typy prac są odpowiednie dla przedłużonego dnia roboczego?

Być może najtrudniejszą decyzją dotyczącą przedłużonego dnia roboczego jest określenie typu pracy, odpowiedniego dla tego schematu jej organizacji. Nie ma tu łatwych rozwiązań, ponieważ w przeprowadzonych badaniach nie zdołano dać definitywnej odpowiedzi „tak” albo „nie” w stosunku do żadnego z rozwiązań. W większości przypadków korzystny byłby okres próbny w miejscu pracy w celu monitorowania aspektów zdrowia i bezpieczeństwa dla poszczególnych prac i określenia warunków akceptowanych przez pracowników. Fizyczny i umysłowy wysiłek związany z charakterem pracy, warunki środowiskowe, takie jak temperatura i wibracje, oraz cechy pracy, takie jak monotonia i powtarzające się czynności, przyczyniają się do akceptowalności przedłużonego dnia roboczego. Mając te punkty na uwadze, można sformułować pewne ogólne stwierdzenia. Dostępne, skąpe informacje wykazują, że prace, które nie wymagają znacznego wysiłku fizycznego albo charakteryzują się naturalnymi okresami odpoczynku, mogą być najbardziej odpowiednie dla systemu o przedłużonym dniu roboczym. Na przykład cykle czasu między nastawieniami umożliwią maszyniście zmniejszenie uwagi w trakcie pracy maszyny, dlatego prawdopodobnie może on pracować w systemie przedłużonych dni roboczych. Natomiast operator danych wejściowych, który musi w sposób ciągły wprowadzać dane, siedzieć w jednej pozycji i utrzymywać koncentrację przez dłuższy czas, uzna przedłużony dzień roboczy za trudniejszy. Ludzie, których praca wymaga działań kreatywnych, mogą skorzystać z tego reżimu pracy, ponieważ pozwala on na intensywniejszą pracę nad projektami, zapewniając więcej czasu na odpoczynek poza pracą.
Osoby pracujące w systemie ośmiogodzinnej rotacyjnej pracy zmianowej mogą preferować przedłużony dzień roboczy, ponieważ wymaga on mniej kolejnych zmian nocnych i daje dłuższy czas na regenerację sił.
Pomimo nieprzekonywających wyników badań i sprzecznych odpowiedzi pracowników dotyczących długości zmian roboczych prawdopodobnie rzetelne jest stwierdzenie, że ciężkie prace fizyczne i/albo prace wymagające nieprzerwanej uwagi w ciągu dnia roboczego nie nadają się do systemu pracy o przedłużonym dniu roboczym. Bardziej odpowiednie byłyby prace polegające jedynie na wykonywaniu lekkich i przerywanych czynności (operacji).

Jakie są wytyczne do stosowania przedłużonego dnia roboczego?

Przede wszystkim należy stwierdzić, czy istnieje możliwość prawna wprowadzenia więcej niż ośmiu godzin pracy na dzień i uśrednienia godzin w dłuższym okresie. Istniejące ustawodawstwo może wymagać, aby przedsiębiorstwo wykazało, iż pracownicy są świadomi i rozumieją, co wiąże się z przedłużonym dniem roboczym i rzeczywiście chcą pracować w ramach takiego systemu.
A oto wskazówki, jakie należałoby wziąć pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu lub kontynuowaniu pracy w systemie o przedłużonym dniu roboczym:

• Należy przeprowadzić konsultacje z pracownikami dotyczące ich życzeń, co do planu (harmonogramu) pracy, a szczególnie przedłużonego dnia roboczego.
• Należy przeprowadzić konsultacje z pracownikami dotyczące ich życzeń, co do planu (harmonogramu) pracy, a szczególnie przedłużonego dnia roboczego.
• Należy rozważyć psychiczne i emocjonalne wymagania pracy. Praca, która wymaga stałej uwagi albo intensywnego wysiłku umysłowego, może być w mniejszym stopniu akceptowalna w odniesieniu do przedłużonego dnia roboczego.
• Należy wprowadzić dodatkowe przerwy na odpoczynek albo zmiany w zakresie zadań pracy, aby pomóc zmniejszyć napięcie związane z przedłużonym dniem produkcyjnym.
• Należy rozważyć inne wymagania dotyczące czasu pracowników. Osoby, które każdego dnia po pracy mają inne odpowiedzialne zadania, mogą wymagać dodatkowej pomocy, jak na przykład opieki nad dzieckiem.
• Należy również rozważyć sezonowe wymagania. Jeżeli podjęto decyzję odnośnie do próby wprowadzenia przedłużonego dnia roboczego, należy ustanowić okres próbny.
• Rozszerzony dzień roboczy należy wprowadzić stopniowo dla małych grup, aby umożliwić większą elastyczność i lepszą analizę sytuacji.
• Należy ocenić powodzenie nowego harmonogramu, czyniąc, co następuje:
  - monitorować zdrowie i bezpieczeństwo
  - sprawdzić wszelkie zmiany dotyczące wskaźników wypadkowości, poziomów zdrowia, a szczególnie zmęczenia
  - sprawdzić wszelkie zmiany związane z absencją w pracy. Jakkolwiek absencja nie zawsze wiąże się ze stanem zdrowia, jej wzrost może sugerować problem. Jej spadek zaś może wskazywać, że wprowadzenie przedłużonego dnia pracy jest przedsięwzięciem pomyślnym
  - pytać pracowników o ich reakcje i wysłuchać ich komentarzy, aby stwierdzić, w jakim stopniu są oni zadowoleni z przedłużonego dnia roboczego oraz czy dobrze go przyjęli i przystosowali się do niego.

Dokument ten został przetłumaczony i zaadoptowany za zgodą Canadian Centre for Occupational Health and Safety, z oryginału opublikowanego przez ww. instytucję i dostępnego na stronie internetowej http://www.ccohs.ca/oshanswers/work_schedules/workday.html. Tłumaczenia dokonano uwzględniając uwarunkowania krajowe, należy się jednak upewnić, czy odpowiednie polskie prawodawstwo, normy i wymagania zostały w pełni uwzględnione.

Tłumaczenie z języka angielskiego: Benedykt Niemiec Ten adres e-mail jest ukrywany przed spamerami, włącz obsługę JavaScript w przeglądarce, by go zobaczyć

Informacje zaczerpnięte z witryny Krajowego Punktu Centralnego Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy http://www.bp.edu.pl, którego zadania realizuje Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy.